Bu il hava şəraitində baş verən tərəddüdlər və qeyri-sabitlik üzümçülük üçün ciddi risklər yaratmaqdadır. Hazırda bəzi regionlarımızda yaz şaxtaları baş verir, bağlara ciddi ziyan dəyir. Buna görə də üzümçü fermerlər hava şəraitinin mənfi təsirlərinin aradan qaldırılmasına xüsusi diqqət yetirməlidir.  

Bölgələrimizin təbii iqlim xüsusiyyətindən asılı olaraq üzüm tumurcuqlarının açılması və zoğların böyüməsi (3-7 yarpaq mərhələsi) mərhələsindədir. Bu dövrdə  üzüm bitkisində vacib morfofizioloji proses olan çiçəklərin diferensasiyasının davamı prosesi gedir. Bu dövrdə müşahidə edilən temperatur tərəddüdləri, o cümlədən soyuq hava şəraiti tumurcuqların açılmasına və çiçəklərin diferensasiyasına mənfi təsir edir. Bu zaman tənəklərdə quru budama zamanı saxlanmış gözcüklərin bir qismi açılımır və çiçək topaları bığcıqlara reduksiya olunur. Bu isə üzümün məhsuldarlığına kəskin təsir edir. Bununla yanaşı, iqlim dəyişkənliyi ilə əlaqədar bəzi illərdə qışın mülayim keçməsi üzümdə gözcüklərin tez oyanmasına səbəb olur, tənəklər erkən yazda müşahidə edilən yaz şaxtalarının təsirinə məruz qalır. Bu da gözcüklərin zədələnməsinə, yaxud məhv olmasına gətirib çıxarır.

Keçən il aprel ayının sonlarında (18-23 aprel 2019-cu il) dünyanın bir çox ölkəsində, o cümlədən respublikamızda müşahidə edilən şaxtalı havalar üzümlüklərə öz mənfi təsirini göstərmişdi. Xüsusilə, Salyan rayonunda tənəklər 5-7 yarpaqlı yaşıl zoğ mərhələsində olduğundan üzümlüklərə ciddi ziyan dəymişdi. Analoji hadisə Türkiyənin mülayim iqlimə malik regionlarında əkilib-becərilən üzümlüklərində də müşahidə edilmişdi.

Ümumiyyətlə, şaxtalar şərti olaraq qış, payız və yaz şaxtaları kimi təsnif olunur. Bu şaxtalar ilin müxtəlif fəsillərində, tənəyin müxtəlif inkişaf fazalarında baş verdiyi üçün zədələnmənin dərəcəsi və xarakteri, onların mənfi təsirinin aradan qaldırılması yolları da xeyli fərqlidir.

Şaxtalar əsasən səhər çağlarında olduğu üçün ona səhər şaxtaları deyilir. Şaxtalar təsərrüfatın yerləşdiyi əraziyə qəflətən soyuq Arktika havasının daxil olmasından və torpaq istisinin güclü surətdə itməsindən baş verə bilər. Güclü yaz şaxtalarına Azərbaycan şəraitində aprel ayının axırıncı, may ayının birinci və ikinci ongünlüyündə təsadüf edilir. Yaz şaxtaları üzümçülük üçün çox ciddi fəsadlar törədir. Yazda tənəyin yaşıl hissələri, zoğların ucundakı buğumaraları, zoğun orta və aşağı yaruslarda olan yarpaqları temperatur 0⁰C-dən aşağı endikdə zədələnir, təqribən 0,5-0,7⁰C-də açılmaqda olan tumurcuqlar, zoğların uc hissələri və çiçək topaları məhv olur. Zəif zədələndikdə zoğlarda və yarpaqlarda bozumtul-qonur ləkə əmələ gəlir. Qısamüddətli şaxtalar bütün yaşıl hissələri zədələyir. Yazın şaxtaları yarpaqları çox, gilələri isə nadir hallarda zədələyir.

Şaxtalar zamanı tənəyin ən çox birillik zoğları və üzərindəki gözcüklər ziyan çəkir. Əksər üzüm sortlarında mənfi 15-18⁰C temperaturda 3-4 gün müddətində gözcüklərin 60-70%-i zədələnir. Tənəyin orqanlarından şaxtaya ən davamsız olanı gözcükdəki əsas tumurcuqlardır. Kök sistemi çoxillik ştamba, çoxillik zoğlara və birillik zoğlara nisbətən davamlıdır. Ümumiyyətlə, mənfi 10-15⁰C-dək uzunmüddətli şaxta nəticəsində gözcüklərin bir qismi məhv olur. -14⁰C şaxta 20 gün və daha çox davam edərsə, gözcüklərin müəyyən hissəsi zədələnir. 3-4 gün ərzində temperatur  mənfi 15⁰C-dən -18⁰C-yə enərsə, davamsız sortlarda gözcüklərin xeyli hissəsi (40-60%) məhv olur. -18⁰C şaxta 3-5 gün ərzində davam edərsə, yerüstü hissənin qollarının əksəriyyəti zədələnir. Mənfi 22-26⁰C temperaturda tənəyin  gövdə qarışıq bütün yerüstü hissəsi məhv olur.  Köklər isə torpaqda -7-10⁰C temperatur olduqda tamamilə şaxtadan zədələnə və quruya bilər.

Ədəbiyyat məlumatlarından bəllidir ki, Azərbaycanın yerli üzüm sortları mənfi 18-20⁰C-dən aşağı şaxtaya davam gətirə bilmir. Naxçıvanda Araz vadisindəki rayonlarda qışda şaxtalar çox vaxt 20⁰C-dən, bəzən də 30⁰C-dən də aşağı düşdüyü üçün burada tənəkləri qışda basdırırlar.

Şaxtalara qarşı mübarizəni üç qrupda cəmləşdirmək olar:

1. Sortların seçilməsi;
2. Tənəyə aqrotexniki tədbirlərlə təsir etmək;
3. Tənəyi əhatə edən mühitə aqrotexniki tədbirlərlə təsir etmək.

Şaxtaya davamlılıqlarına görə üzüm sortları müxtəlif olur. Üzüm sortlarının davamlılıq əlaməti gözcüklərin gec açılması və gözcüklərdə olan ehtiyat tumurcuqların məhsulvermə qabiliyyəti ilə əlaqədardır. Üzümçülük təsərrüfatlarında şaxta tez-tez olan yerlərdə şaxtaya davamlı sortlar əkmək lazımdır.

Tənəyə aqrotexnika ilə təsir etmək. Tənəyin şaxtaya davamlılığını artırmaq məqsədilə zoğların yetişməsinə yaxın, normal fizioloji nəmlik və assimilyatların miqdarını artırmaq üçün bir sıra aqrotexniki tədbirlər tətbiq edilir. Yetişməni yaxşılaşdıran bütün tədbirlər tənəyin şaxtaya davamlılığını artırır.

Zoğların vaxtında və düzgün bağlanması, günəş şüasının düşməsini artırır eləcə də assimilyasiya üçün yaxşı şərait yaradır. Bundan başqa, bicvurma və ucvurma əməliyyatları tənəyin günəş şüasından normal istifadə etməsini təmin edir. Xəstəlik və zərərvericilərə qarşı mübarizə də tənəyin müqavimətini artırır. Qısa formalar və zoğların torpağa yaxın olması da temperatur rejimini yaxşılaşdırır.

Aqrotexniki tədbirlərin tənəyi əhatə edən mühitə təsiri:

1) tənəyin şaxtaya qarşı davamlılığını artırmaq;

2)şaxtaların təsirindən bilavasitə kolu mühafizə etmək kimi tədbirlərə yönəldilir.

Şaxtaya qarşı tənəyin davamlılığını artırmaq üçün kalium gübrəsini digər gübrələrə nisbətən daha çox vermək lazımdır. Təcrübələr göstərir ki, tənəyə azot və fosfora nisbətən kaliumu çox verdikdə onun şaxtaya davamlılığı artır. Zoğların yetişmə dövründə kalium tənəyə əlavə gübrə kimi verildikdə nəticəsi daha yaxşı olur, əksinə, azot gübrələrinin gec verilməsi və suvarılmanın ləngidilməsi kolun şaxtaya davamlılığını zəiflədir.

Çox şiddətli şaxta olan rayonlarda (üzümlüklər basdırılan rayonlarda) kollar torpaqdan gec çıxarılır. Bu halda gözcüklərin çürüməsinə (kiflənməsinə) və tənəyin qırılmasına diqqəti artırmaq lazımdır.

Gözcükləri torpaq səthindən uzaqlaşdırmaq məqsədilə, tənəklərə ştamblı formalar verilməlidir. Şimal rayonlarında salxımlar torpaq səthindən uzaqlaş­dırıldıqda tam yetişmir, şəkərliliyin miqdarı aşağı olur, ona görə də şaxtalı dövrdə qolları torpaq səthindən yuxarı qaldırmağa imkan verən formalar tətbiq etmək lazımdır. Bar barmaqlarını şaquli bağlamaq olar, bu halda yuxarı gözcüklər polyarlığa əsasən oyanır və aşağı gözcüklərin açılmasını ləngidir. Şaxtalar sona çatdıqdan sonra zoğun yuxarı hissəsi kəsilir və bar barmağı üçün lazım olan hissə saxlanır.

Şaxtalar düşənə qədər sahəni alaq otlarından təmizləmək lazımdır. Təcrübə göstərir ki, şaxtalı günlərdə alaqlı sahələrdə təmiz sahələrə nisbətən şaxta 2-2,5⁰C artıq olur. Kələ-kötürlü torpaq səthi olan sahələr hamarlandıqda günəş şüası və istiliyi torpaq tərəfindən yaxşı udulur. Nəticədə kələ-kötürlü sahədə temperatur, yumşaldılmış torpaq səthi olan sahə ilə müqayisədə  5⁰C yuxarı olur.

Son dövrlərdə Avropa ölkələrində şaxtaya qarşı “yağış yağdırma, yaxud su çiləmə” üsulundan geniş istifadə edilir. Bu yalnız əvvəlcədən yağış yağdırma üsulu ilə suvarma sistemi qurulmuş üzümlüklərdə mümkün olur. Ərazidə temperatur +1,5⁰C və aşağı düşən kimi sistem avtomatik olaraq işə düşür və sahə yağışvari sulanır. Bu zaman çilənən su havanın temperaturunu yüksəldir və donvurma təhlükəsi aradan qalxır. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, şaxta olduqda üzümlükdə və ya bağda süni yağış yağdırılması həyata keçirilir. Bunun üçün çiləyici bitkidən 1-2 m yüksəyə qaldırılır. Çiləmə (suyun təzyiqi, çiləyicinin deşiklərinin ölçüsü) elə şəkildə nizamlanmalıdır  ki, çilənən su “çiskin yağışı” şəklində sahəyə düşsün. Belə çiləmə şaxta düşməsindən 2-3 saat əvvəl başlanmalı və havanın temperaturu 0°C-dən yuxarı qalxana qədər davam etməlidir.

Ədəbiyyat mənbələrinə istinadən, belə çiləmə üzümü -5 və -6°C-ə qədər şaxta, bağları isə daha aşağı temperaturlardan qoruya bilər. Burada suyun buxarlanma effekti, bitkilərin turqor vəziyyəti, həmçinin suyun nisbətən gec donması və donunun çox gec açılması mühüm rol oynayır. Belə olan halda, bitki donur və sonra donu açılır, digər fikrə görə isə yarpağın üzərində əmələ gələn buz qabığı onun çox donmasına yol vermir və bununla da onu xilas etmiş olur .

Ənənəvi olaraq şaxtalar gözlənildikdə sahənin ətrafı və içərisində peyin və ağac kəpəyi topası, yaxud da xüsusi vedrələrdə od yandırmaqla qatı tüstü vermək, yaxud da həmin sahədə hava cəryanının yaradılması və havanın qarışdırılması məqsədəmüvafiqdir. Fransada bir çox üzüm istehsalçıları donvurma xəbardalığı verilən vaxtlarda  axşam və səhərlər bağın müxtəlif yerlərində bidonlrda ocaq yandıraraq təhlükəni aradan qaldırırlar.

Son dövrlərdə donvurmaya  qarşı “gecə inversiyasına” əsaslanan havanın ventiyasiyasını təmin edən, yaxud hava qatlarını qarışdıran xüsusi “don pərvanələrindən”- külək maşınlarından da istifadə edilir. Bunların stasionar və traktor vasitəsilə çəkilən modelləri vardır.

Üzümdə yaz şaxtaları daha çox vegetasiya mərhələsinin daha tez başlayan gözcükləri tez oyanan, tez açılan sortlarda baş verir. Ona görə də, üzüm sahələrində rast gəlinən tez oyanma problemlərinə qarşı aşağıdakı aqrotexniki tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur (gözcüklərin açılma müddətini dəyişdirən aqrotexniki tədbirlər):

• Bağlar calaq edilmiş və sağlam tinglərlə, texnikasına uyğun olaraq təsis edilməli, sıx əkinə yol verilməməlidir;
• Yaşıl budama texnikasına uyğun olaraq aparılmalı, 25%-dən artıq yarpaq alınmamalıdır. Ticarət məqsədi ilə yarpaq yığımı may ayının sonu-iyunun əvvəlindən öncə aparılmamalıdır;
• Qış budaması yarpaqlar tökülmədən aparılmamalıdır;
• Budamada tənəyin yükgötürmə potensialından artıq bar çubuğu saxlanılmamalıdır. Yazda tənəyi gec budamaqla, keçən yazda və yayda ucu vurulan buğumlardan əmələ gələn biclərdə bir-iki buğumarası saxlanmalıdır;
• Budamada istifadə edilən alət və avadanlıqlar dezinfeksiya edilməlidir;
• Xəstəliklər və zərərvericilərin təsirindən qurumağa üz tutmuş tənəklər sökülüb məhv edilməli, söküldüyü yerə sönməmiş əhəng tökülməlidir. Xəstəliyə yoluxmuş tənəklər ayrı budanmalıdır;
• Xəstəliyə yoluxmuş budama tullantıları bağdan uzaqlaşdırılaraq yox edilməlidir;
• Budamada böyük yara açılmamalı, açılan yaralar bağ məcunu kimi vasitələrlə örtülməlidir;
• Həddən artıq azotlu gübrə istifadəsinə yol verilməməlidir;
• Həddən artıq Gibberellin turşusu (GA₃) və bitki inkişaf tənzimləyiciləri tətbiq edilməməlidir;
• Qışın quraq və mülayim keçdiyi illərdə oyanmadan təxminən bir ay öncə suvarma aparılmalıdır;
• Tənəyə tumurcuqlar açılmamışdan qabaq dəmir kuporosunun və mis kuporosunun qatı məhlulunun (4-5%-li) çilənməsi gözcüklərin açılmasını 10-12 gün ləngidir;
• Tənəyin ətrafına qar toplamaqla gözcüklərin açılmasını 15-20 günə qədər ləngitmək olar;
• Tez-tez şaxtalara məruz qalan yerlərdə gecyetişən və tumurcuqları nisbətən gec açan sortlar əkməli və tənəyi mümkün qədər gec budamaq lazımdır (çünki bununla tumurcuqların açılması ləngidilir). Digər tərəfdən tumurcuqların açılmasını ləngitmək üçün müvafiq aqrotexniki tədbirlərdən və kimyəvi preparatlardan istifadə etmək olar. Soyuq hava təbəqəsi çox yuxarı (2 metrədək) qalxmadığına görə belə yerlərdə tənəklərə hündür ştamblı formalar verilməsi məqsədəuyğundur. Ənənəvi olaraq səhər şaxtaları ilə mübarizədə xüsusi pərlərlə təchiz olunmuş traktorlarla havanın qarışdırılması, sahənin içərisi və kənarında peyin, çürüntü, ağac kəpəyini və s. yandıraraq tüstü verilməsi müsbət nəticə verir.

Tənəyin şaxta ilə zədələnməsi aşağıdakı əlamətlərlə müəyyən edilir:

- tənəyin kəsiyində tünd-qonur xətlər, yaxud qabıqda və oduncaqda ləkələrin olması;

- güclü zədələnmə zamanı  bütün eninə kəsiyin qonur rəngdə olması;

- qabıq toxumalarının uzununa zolağında mantar toxumalarının bilavasitə altında tünd nazik haşiyələr ikinci qabığın ölməsini göstərir ki, bu da zəif zədələnmə hesab edilir;

- gözcüklər zədələndikdə, əsas tumurcuğun bütün başlanğıc yaşıl hissələrinin qonurlaşması baş verir;

- bərk şaxtalarda qonur rəng ehtiyat tumurcuqlara da yayılır, lakin tumurcuğun yastıqcığı yaşıl qalır. Şaxta uzun müddət davam edərsə, yastıqcıq da qonurlaşır. Belə gözcüyü bütün boy nöqtələri ilə birlikdə ölmüş hesab etmək lazımdır;

- uzun sürən bərk şaxtalarda tənəyin gövdəsi çatlayır. Bu, tənəyin yerüstü hissəsinin gövdə ilə birlikdə qurumasını göstərən əsas əlamətdir.

Vüqar Səlimov

Üzümçülük və Şərabçılıq Elmi Tədqiqat İnstitutunun direktoru,  aqrar elmlər doktoru  

Mövlud Hüseynov

Texnika üzrə fəlsəfə doktoru