Dispepsiya iti və yarım iti  gedişli xəstəlik olub, körpə heyvanlarda həzm  prosesi və maddələr mübadiləsi pozğunluqları, xəstəlik inkişaf etdikcə orqanizmin susuzlaşması (mineral-su mübadiləsinin pozulması nəticəsində) və intoksikasiya prosesinin yüksələməsi ilə xarakterizə olunur.

Qeyd edək ki, körpə heyvanların boy inkişafına mane olan, yeni doğulmuş buzovların  tələfatı ilə nəticələnən və təsərrüfatlara ciddi iqtisadi ziyan vuran xəstəliklərdən biri dispepsiyadır.

Dispepsiya xəstəliyinin etiologiyası (yəni əmələ gəlmə səbəbi) yalnız konkret bir  amildən asılı olmayıb, kompleks səbəblər cəmindən ibarətdir. Bir sözlə bu xəstəliyin xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, hər qeyri-sağlam təsərrüfat üçün dispepesiyanın özünün müxtəlif etioloji səbəbləri vardır.

Xəstəlik buzovlar arasında sadə və toksiki formada gedir. Belə ki, xəstəliyin sadə formasında həzm prosesi pozulmaqla xəstə buzovun ümumi vəziyyətində və maddələr mübadiləsi prosesində kəskin nəzərə çarpan dəyişikliklər olmur. İştahası yaxşı olur, buzov ağız südündən tez doyur. Orqanizm tələb olunan ağız südünün hamısını mənimsəyə bilmir. Lakin belə halda əgər buzovların rezistenliyi yaxşı olarsa, onları müalicə etmək olar və bütün  buzovlar sağalırlar.

Dispepsiyanın toksiki forması ağır və daha uzun müddətli gedişli olur. Bu zaman həzm  prosesinin, maddələr mübadiləsinin bir sıra orqan və sistemləri kəskin pozğunluqları baş  verir. Bədəndə susuzlaşma intoksikasiya gedir. Xəstə buzovlar yorğun, zəif, yuxulu halda olmaqla, ətraf mühitin təsirlərinə zəif reaksiya verir. Əzələlərdə titrəmə halları və mədə-bağırsaq sistemində kəskin ishal əlaməti görünür. Buzovun  gözləri  çökəkliyə düşməklə, bədən hərarəti norma  ətrafında olmaqla, ölümünə 6-10 saat  qalmış normadan aşağı düşür.

Dispepsiya xəstəliyinə diaqnozu anamnez məlumatlarına, kliniki, patoloji-anatomiki əlamətlərinə və laboratoriya müayinələrinə əsasən qoymaq olar. Bundan əlavə bu xəstəliyə diaqnoz qoyarkən boğaz heyvanların yemləndirilməsi, yem rasionu və saxlanma şəraiti dərindən təhlil olunmalı, eyni zamanda boğaz və yeni doğulmuş inəklərin, südünün  biokimyəvi müayinələri nəzərə alınmalıdır.

Buzovların dispepsiya xəstəliyini kolibakteriozdan, göbəyin infeksion iltahabından, diplokok infeksiyası, enteretoksemiya, paratif, viruslu  diarreya və s. xəstəliklərindən təfriq etmək lazımdır.

Dispepsiya xəstəliyini əmələ  gətirən səbəblər müxtəlif olduğu üçün onun müalicəsi kompleks getməlidir. Hazırda  bu  xəstəliyin bir çox müalicə üsulları vardır. Müalicə əsasən xəstəliyin gedişi vəziyyəti və xəstənin yaş xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla aparılmalıdır. İlk növbədə xəstəliyi əmələ gətirən səbəblər aradan qaldırılmalı, buzovların əmizdirilməsinə və bəslənməsinə  xüsusi  diqqət yetirilməlidir.

Dispepsiya xəstəliyinin sadə forması zamanı ilk  növbədə buzovun su və mineral madddələrə olan təlabatını ödəmək lazımdır. Bu məqsədlə 0,5% qaynadılmış natrium-xlorid  məhlulundan 38-40 ºC  temperaturada istifadə edilməsi yaxşı nəticə verir.

Müalicə zamanı yadda saxlamaq lazımdır ki, bakteriyalara xüsusən qrammənfi mikroblara təsir edən preparatlardan istifadə etmək çox vacibdir. Bu məqsədlə sulfanilamid  preparatlardan,  natrium  norsulfazol, natrium sulfazol və natrium sulfazil 2-3 qram  dozada bir dəfəlik işlədilir. Bundan  başqa  1-2q  dozada natrium sulfapiridazin, birinci gün  hər  kq diri  çəkiyə 0,05 q,  sonrakı günlərdə isə 0,2-0,3q sulfantrol  vermək  lazımdır.

Dispepesiya ilə xəstə olan buzovlara ağız südü, süni hazırlanmış qida  məhlulu ilə  əvəz  edilir. Bu süni qida məhlulunun tərkibi aşağıdakı kimidir:

1l fizoloji məhlula 15q qlükoza, 1q askarbin turşusu və 1 ədəd toyuq yumurtası əlavə  edilib qarışdırılır.

Buzovların bədəninin bioloji tonusunu və müdafiə qüvvəsini artırmaq üçün xəstə buzovun əzələsi daxilinə 1 kq diri  çəkiyə 1-2 ml  sitrat qan  və ya  ana  inəklərdən alınmış qan,  həmçinin  30-50 min  vahid A vitamini  məhlulu yeridilməsi yaxşı nəticə  verir.

Xəstəliyin gedişindən asılı olaraq göstərilən müalicələrdən əlavə mədə-bağırsaq traktında  fermantativ prosesi yaxşılaşdırmaq üçün yemləndirmədən 10-15 dəqiqə qabaq buzovlara  gündə 1-3 dəfə  hər  kiloqram çəkiyə 2 ml dozada təbii mədə şirəsi içirmək lazımdır.

Dispepesiyalı buzovlara qlobulin preparatlarını 25-50ml 10%-li məhlul halında ağız südünə qatıb əmzik vasitəsilə içirmək məsləhətdir.

Buzovların toksiki dispepesiya zamanı müalicənin istiqamətini bir qədər dəyişmək lazımdır. Əvvəla  xəstə buzovların bədənindən istinin itməsinin qarşısını almaq üçün infraqırmızı şüalanmadan, istiləndiricilərdən istifadə etmək lazımdır. Xüsusən xəstə  buzovların qarın  və  ətraflarını isitmək lazımdır.

Əgər toksiki dispepsiyanın gedişi yüngül və sadə xarakterli olarsa yuxarıda göstərilən müalicə üsullarını tətbiq etmək olar.

Xəstəliyin çox ağır forması vena daxilinə sağlam inəkdən alınmış 15-20 ml  qan  serumunu hər kiloqram çəkiyə gündə 2-3 dəfə hər 3-4 saatdan bir 5%-li qlükoza məhlulunun 1:1  nisbətinə vena daxilinə yeritmək məsləhətdir. Əgər heyvanın vəziyyəti yaxşılaşarsa, sonrakı günlər qan serumunun miqdarını azaltmaq məqsədəuyğundur.

Ümumiyyətlə, toksiki dispepesiya zamanı  çalışmaq lazımdır ki, orqanizmdə itirilmiş  su  mineral  balansının bərpa  etmək  və qanı  elektrolitlərlə  zənginləşdirmək.

Yeni doğulmuş buzovların dispepsiya xəstəliyinin profilaktikasını iki istiqamətdə aparmaq lazımdır.

İlk  növbədə balanı ana bətnində normal inkişaf etməsi üçün heyvanların xüsusən boğaz  inək və düyələrin tam dəyərli və balanslaşdırılmış yemləndirilməsini təşkil etmək; Boğaz heyvanların baytarlıq-sanitariya cəhətdən düzgün doğuma hazırlanmasına və həyata  keçirilməsinə nail olmaq. 

Məlum olduğu kimi dölün ana bətnində intensiv inkişafı yalnız boğazlığın son aylarında gedir. Odur ki, həmin dövrdə boğaz inək və düyələr balanın inkişafı üçün  çoxlu miqdarda zülal,  sulu  karbonlar, mineral maddələr, vitaminlər və s. maddələr sərf edirlər.

Məhz buna görə də boğaz heyvanlara boğazlıq dövründə xüsusən boğazlığın son aylarında onların bədənini tələbatına uyğun olaraq tam keyfiyyətli və zootexnika  normaya müvafiq surətdə yemləndirilməlidir.

İribuynuzlu heyvanların xüsusən inək və düyələrin orqanizmində lazımi tədbirlər görmək üçün vaxtaşırı olaraq onların qanında ümumi zülalın, koratinin, kalsiumun, fosforun və qələvilik ehtiyatı yoxlanmalıdır.

Dispepsiya xəstəliyinin  baş  verməsi səbəblərindən biri də sağmal inəklərin doğan günə kimi sağılmasıdır. Ona görə inəklər doğuma  2 ay qalmış sağım tədricən  azaldılmalı və tamamilə dayandırılmalıdır. Lakin təəssüflə qeyd etməklazımdır ki, respublikanın dispepsiya xəstəliyi  baş verən təsərrüfatlarında bu yuxarıda göstərilən qaydaya riayət edilmir və zoobaytar mütəxəssisləri ciddi nəzarət  etmirlər.

Hər bir südçülük fermasında doğum şöbəsi və profilaktoriya olmalıdır. Doğum  şöbəsi naxırda olan inək və düyələrin 10-15%-i hesabı ilə tikilməlidir və orada gecə-gündüz ferma  işçilərindən biri olmaq şərti ilə növbətçi olmalıdır. Doğulmuş buzovlar 40-60 dəqiqə  müddətində ağız südü almalıdır. Buzovu quru yumşaq ot və ya dəsmalla qurudub, profilaktoriyaya keçirmək və göbəyin qarın divarından 10-15 sm uzunluğunda kəsmək, ucunu 5-10%-li yodun spirtli məhlulu və ya 1%-li kalium permanqanat məhlulu ilə dezinfeksiya etmək lazımdır.

Ümumiyyətlə, buzovların dispepsiyası onların öz xəstəliyi deyil, ananın xəstəliyidir. Odur ki, əsas baytarlıq-sanitariya tədbirləri heyvanlar boğaz olarkən xüsusən boğazlığın son aylarında tətbiq etmək vacibdir. Əks təqdirdə buzovlar dispepsiya xəstəliyinə düçar olaraq tələf ola bilirlər.

Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, baytar həkimləri,  malabaxanlar və  təsərrüfat rəhbərləri boğaz inəklərin və yeni doğulmuş buzovların saxlanmasına, bəslənməsinə və balanslaşdırılmış yemləndirilməsinə düzgün riayət etməli, eləcə də onların həyata keçirilməsinə ciddi nəzarət etməlidirlər.